Đồng Khánh Địa Dư Chí tỉnh Bình Định được sưu tầm, thu thập nhiều năm hai Phủ Hoài Nhơn và Phủ An Nhơn

     Địa giới của tỉnh Bình Định, phía Đông giáp biển, phía Tây giáp vùng người Thượng, phía Nam giáp huyện Đồng Xuân huyên Phú Yên, phía Bắc giáp huyện Mộ Đức tỉnh Quảng Ngãi. Phía Đồng Nam giáp biển và Đông Bắc huyện Đồng Xuân đạo Phú Yên, phía Tây nam giáp người Thượng và Tây Bắc huyện Đồng Xuân Đạo Phú Yên, Tây Bắc giáp vùng người Thượng, và Tây Nam huyện Mộ Đức tỉnh Quảng Ngãi, Phía Đông Bắc giáp biển và Đông Nam huyện Mộ Đức tỉnh Quảng Ngãi. Từ Đông sang Tây cách nhau khoảng hơn 135 dặm (phía Đông đến biển 36 dặm, phía Tây đến vùng người Thượng hơn 96 dặm).      

     Từ Nam chí Bắc cách nhau 211 dặm (phía Nam đến đèo Cù Mông giáp giới huyện Đồng Xuân Đạo Phú Yên 45 dặm).

     Tỉnh Bình Định quản lý 2 phú, bao gồm 5 huyện:

     1. Phủ Hoài Nhơn: Kiêm quản lý: Huyện Bồng Sơn; cai quản: 2  huyện Phù Cát, Phù Mỹ:

     2. Phủ An Nhơn: Kiêm quản lý: huyện Tuy Viễn; cai quản huyện Tuy Phước. Số binh lính trong toàn tỉnh 8.987 người, bao gồm: Lính kinh có 672 người (lính tuyển); lính Tỉnh có 2.225 (2.048 lính tuyển, 177 lính mộ).

     Số lượng nhân đinh ( con trai, nam giới): 41.849 người.

     Số diện tích ruộng đất huyện nộp thuế: 85.086 mẫu 1 sào 5 thước có lẻ.

     Ruộng 79.930 mẫu 2 sào 5 thước có lẻ; Đất 5.137 mẫu 8 sào 7 thước có lẻ; ruộng muối  171 mẫu 4 sào 14 thước có lẻ.

     Số lượng thu được cả năm: Nộp bằng thóc 49.575 hộc 4 thưng có lẻ ( không kể thuế thóc toàn hạt Phù Mỹ và tổng Thạch Bàn. Trung Chính của Huyện Phù Cát là 14.601 hộc 16 thưng lẻ, chiết nộp bằng tiền; nộp bằng tiền( kể cả thuế nộp bằng thóc chiết nộp bằng tiền các hạng thuế và thuế thóc nộp thay bằng tiền): 143.807 quan tiền 2 đồng tiền; nộp bằng muối 77 hộc 4 thưng 5 vốc.

     Về phong tục lề lối sinh hoạt:

     Người dân Phù Cát có lối sống khá thật thà chất phát. Người dân vùng Phù Mỹ phần nhiều  sống có tính dè xén.  Dân Tuy viễn được sự thật thà nhưng người vùng Tuy Phước thì gần với lối xa xỉ. Dân Bồng Sơn gần với thói phù phiếm.

     Việc cưới xin, tang ma, cúng tế, các trò vui chơi và sự đi lại thăm viếng nhau thì tùy theo từng nới đất tốt dân giàu hay nơi đất xấu dân nghèo, đại đế không khác nhau lắm.

     Việc cày cấy nông nghiệp trong địa phương phần nhiều dùng bò để cày bừa. Trong đó 4 huyện Tuy Viễn, Tuy Phước, Phù Cát (2 tổng gần Tuy Viến và Tuy Phước) và Bồng Sơn hễ đến kỳ làm vụ hè thu thì dân ra sông đắp đập dẫn nước, làm lại nguồn lấy nước tưới ruộng. Cho dù gặp năm hạn lớn ruộng thóc không bị thiệt hại lắm, việc cưới gả phần nhiều lấy tiền của để so sánh. Tuy nhiên, riêng về quan hệ họ tộc thì rất thận trọng, nếu họ ngoại dù cách 4-5 đời cũng không lấy nhau. Ngoài các thói hư tật xấu như ngụ cư ở quê vợ, ham chuộng phù thủy, ham mê cờ bạn hút thuốc phiện thì đâu đâu cũng có. Người theo đạo phật ít, theo Tả đạo nhiều việc này sẽ nói rõ hơn tỏng từng phủ huyện.

     Về sản vật địa phương:

     Đấtt đai trong toàn tỉnh phần nhiều đều khô cằn ít màu mỡ, tài nguyên sản vật có cá loại gỗ kiền, gỗ liêm, song mây, nhựa trám, dầu rái, trầm hương, tóc hương, ngà voi, gạc nai, mật ong, sáp ong, trâu, ngựa v.v… tất cả đều được thu hái trong rừng núi hoặc mua lại của người Thượng…

     Về khí hậu tự nhiên:

     Phía Tây Bắc nhiều núi, khí đất khô nóng, nhiều lam sơn chướng khí. Phía Đông Nam nhiều nước, khí đất ẩm thấp, nhiều sương mù (đất ẩm ướt, biển sương mù). Đầu xuân khí trời ấm áp. Nhưng mới đến tháng 02, tháng 3 thời tiết đã nóng như mùa hè mãi đến tháng 7, tháng 8 nắng nóng chưa hết, còn oi bức. Mới tháng 3 đã có gió nam, đến tháng 5, tháng 6 thì càng thổi mạnh, đến tháng 7 mới bắt đầu lui dần. Mùa thu, mùa đông thường mưa dần, tuyết trời không rét lắm, thủy triều lên xuống mỗi tháng 4 lần (tháng giêng vào các ngày mông 9, mông 10, 24, 25; tháng 7 vào ngày 8,9,25,56)…

     Về địa hình sông núi (sơn xuyên):

     Huyện Tuy Viễn có những núi như sau: Kính Sơn, Hợi Sơn, Trà Sơn, Phong Sơn, An Tượng, Trà lan, Lỗ Tây, Thuận Ninh, Hinh Hốt, Trụ Lĩnh, đỉnh Phú Qúy.

     Huyện Tuy Phước có những núi như sau: Kỳ Sơn, Mai Sơn, Khố Sơn, Mã Cảnh, Tàm Thất, Cù Mông, Tam Hùng, Sơn Triều.

     Huyện Phù Cát có những núi như sau: Bà Sơn, Bà Dương, Ô Mô, Đại Điếm, Hội Sơn.

     Huyện Phù Mỹ có những núi như sau: Bình Đầu, Thu Sĩ, Bàn Thạch, Đèo Bồng Sơn, Núi Tham Hùng, Chân Chàng, Điệp Thạch, Hà Trang, Mạn Lăng, Bích Kê, Quang Nghiễm.

     Huyện Bồng Sơn có những núi như sau: Hương Sơn, Hàn Tín, Húc Tòng, Tượng Đầu ( Núi Đầu Voi), Hoành Sơn, Độc Dã, Kim Sơn, Trà Vinh, đèo Ngự Đạo, đỉnh Thạch Tân, đỉnh Cung Quawng đều là núi có tên. Nhưng làm núi trấn giữ cho cả tỉnh được duyệt vào hạng Tự điển (điển thờ) thì chỉ 1 núi Phước An ở Huyện Tuy Viễn…

     Về danh thắng, cổ tự nổi tiếng: Chùa Linh Phong ở Phù Cát; 02 chùa Thập Tháp, Thạch Công còn có tên là Nhạn Tháp) và Tháp Tiên Sí (Cánh Tiên) ở huyện Tuy Viễn xưa là nơi danh thắng ở đó Tháp Tiên Sí lâu ngày hoang phế, dần dần nứt vỡ.

     Hệ thống đồn lũy, hệ thống đầm miếu, hệ thống đường sá giao thông: Toàn tỉnh có một Văn Miếu thuộc huyện Phù Cát; 01 đoạn đường quan báo từ trạm Bình Phú đèo Cù Mông, giáp địa giới Đạo Phú Yên…

     Nhờ sự hợp tác tốt đẹp, Đồng Khách Địa Dư Chí tỉnh Bình Định đã được người dịch PGS.TSNgô Đức Thọ; nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Nguyên và Hiệu Đính TS.Võ Minh Hải …bằng cách tra cứu vẫn còn có thể xem là một nét son quý báu của cha ông từ địa lý lịch sử, hình thể, thành trì, phong tục, sản vật, khí hậu, sông núi, đường đi… của tỉnh Bình Định./.